Τα ερωτήματα και η θεωρία της λογοθεραπείας του Viktor Frankl

Δύο λόγια για τον επιστήμονα-συγγραφέα. Ο ψυχίατρος Victor Frankl είναι ο εμπνευστής και γεννήτορας της Λογοθεραπείας (Τρίτη Σχολή Ψυχοθεραπείας της Βιέννης, μετά την Ψυχανάλυση του Φρόυντ και την Ατομική Ψυχολογία του Άντλερ).

Γεννήθηκε το 1905 και διετέλεσε για πολλά χρόνια καθηγητής της νευρολογίας και Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Έγραψε 20 βιβλία, που μεταφράστηκαν σε 14 γλώσσες. Το κλασικό του έργο «Αναζητώντας νόημα ζωής και ελευθερίας – Από το στρατόπεδο του θανάτου στον Υπαρξισμό – Εισαγωγή στη Λογοθεραπεία» ξεπέρασε σε κυκλοφορία στην Αμερική τα δυόμιση εκατομμύρια αντίτυπα και κρίθηκε σαν το βιβλίο της χρονιάς 1961-1962…

…Διαβάζοντας κανείς αυτό το έργο του Victor Frankl γίνεται κοινωνός των εμπειριών και των βιωμάτων του στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς και Νταχάου όπου έζησε αιχμάλωτος για τρία χρόνια. Εμπειρίες που επιβεβαίωσαν τη θεμελιώδη σημασία του σκοπού ή του νοήματος στη ζωή.

Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί μπορούσε να διαπιστώσει κανείς ότι μεγαλύτερες δυνατότητες να επιβιώσουν είχαν εκείνοι με την επίγνωση ότι υπάρχει νόημα στη ζωή τους κι ότι κάποιο έργο τούς περίμενε να εκπληρωθεί. Μέσα σ’ αυτούς και ο συγγραφέας, που επέζησε με τη βοήθεια της βαθιάς του επιθυμίας να επανασυντάξει τα χαμένα του χειρόγραφα. Με αυτόν τον τρόπο κυοφορήθηκε μέσα στη φρίκη και τις ταπεινώσεις η Λογοθεραπεία του. (Λογοθεραπεία: από τον ελληνικό όρο «λόγος» που σημαίνει νόημα, σκοπός).

Προέρχεται η ελευθερία του ατόμου από τις καταστάσεις;
Είναι ο άνθρωπος έρμαιο των καταστάσεων;
Κι αν οι καταστάσεις είναι αυτές των στρατοπέδων συγκέντρωσης που οδηγούν σε συναισθηματική νέκρωση και απάθεια, σε παλινδρόμηση στη πρωτόγονη ψυχική ζωή (με το να περιστρέφεται όλη η ψυχική ζωή γύρω από την επιθυμία για τροφή λόγω υποσιτισμού);

Όχι ο άνθρωπος δεν είναι έρμαιο των καταστάσεων και δεν προσδιορίζεται από αυτές, τοποθετείται ο Frankl. Αυτός προσδιορίζει τον εαυτό του και αποφασίζει κατά πόσο θα υποκύψει σε ορισμένες καταστάσεις ή θα τις αντιμετωπίσει (και πως). Υπάρχει η ελευθερία του ατόμου να παίρνει στάση έναντι των καταστάσεων. Με τις θέσεις αυτές γίνονται φανεροί και οι δεσμοί με το Υπαρξιακό…

Ποιές είναι όμως οι σχέσεις με την Ψυχανάλυση;

Η αν­τι­κει­με­νι­κό­τη­τα είναι βα­σι­κή αρ­χή κά­θε επι­στή­μης και δεν θα μπο­ρούσε να απου­σιά­ζει απὸ τη σχο­λή του Φρόυντ, του πα­τέ­ρα της ψυ­χα­νά­λυ­σης. Ο Viktor Frankl, κα­θη­γη­τὴς της  ψυ­χι­α­τρι­κής στη Βι­έν­νη και ιδρυ­τής της  σχο­λής της λο­γο­θε­ρα­πεί­ας, κρι­τι­κά­ρον­τας τη σχο­λή της ψυ­χα­νά­λυ­σης, γρά­φει:

«Ἡ ψυ­χα­νά­λυ­ση δὲν υἱ­ο­θέ­τη­σε ἁ­πλῶς τὴν ἀν­τι­κει­με­νι­κό­τη­τα – ὑ­πο­τά­χτη­κε σ’ αὐ­τήν. Ἡ ἀν­τι­κει­με­νι­κό­τη­τα ὁ­δή­γη­σε σὺν τῷ χρό­νῳ στὴν ἀν­τι­κει­με­νο­ποί­η­ση, ἢ τὸν ὑ­πο­βι­βα­σμὸ τοῦ ἀν­θρώ­που σὲ πράγ­μα. Μὲ ἄλ­λα λό­για, με­τέ­τρε­ψε τὸ ἀν­θρώ­πι­νο πρό­σω­πο σὲ ἀν­τι­κεί­με­νο, τὸ ἀν­θρώ­πι­νο πλά­σμα σὲ πράγ­μα. Ἡ ψυ­χα­νά­λυ­ση θε­ω­ρεῖ τὸν ἄρ­ρω­στο ὡς κά­τι τὸ κυ­βερ­νώ­με­νο ἀ­πὸ “μη­χα­νι­σμού­ς”, καὶ ἀν­τι­λαμ­βά­νε­ται τὸν θε­ρα­πευ­τὴ ὡς τὸ πρό­σω­πο ποὺ ξέ­ρει πῶς νὰ χει­ρί­ζε­ται αὐ­τοὺς τοὺς μη­χα­νι­σμούς. Εἶ­ναι ἐ­κεῖ­νος ποὺ ξέ­ρει τὴν τε­χνι­κὴ τῆς δι­ορ­θώ­σε­ως τῶν δι­α­τα­ρα­χθέν­των μη­χα­νι­σμῶν.

Πί­σω ὅ­μως ἀ­πὸ μί­α ἑρ­μη­νεί­α τῆς ψυ­χο­θε­ρα­πευ­τι­κῆς ὡς ἁ­πλῆς τε­χνι­κῆς κα­ρα­δο­κεῖ ὁ κυ­νι­σμός. Ἡ ἀ­λή­θεια εἶ­ναι πὼς μπο­ροῦ­με νὰ δοῦ­με τὸν θε­ρα­πευ­τὴ ὡς ἁ­πλὸ τε­χνι­κό, μό­νο ἂν δοῦ­με πρῶ­τα τὸν ἄρ­ρω­στο ὡς ἕ­να εἶ­δος μη­χα­νῆς. Μό­νο ἕ­νας ἄν­θρω­πος μη­χα­νή, θὰ ἔ­λε­γα, χρει­ά­ζε­ται ἕ­να για­τρὸ τε­χνι­κό».

Καὶ συ­νε­χί­ζει ὁ V. Frankl: «Τὴν ἀν­θρώ­πι­νη ψυ­χή, ποὺ εἶ­ναι ἕ­να ὅ­λο, ἡ ψυ­χα­νά­λυ­ση τὴ βλέ­πει κομ­μα­τι­α­σμέ­νη, για­τὶ τὴν ἀν­τι­λαμ­βά­νε­ται ὡς κά­τι ποὺ ἀ­πο­τε­λεῖ­ται ἀ­πὸ χω­ρι­στὰ μέ­ρη, δη­λα­δὴ δι­ά­φο­ρες ὁρ­μές, οἱ ὁ­ποῖ­ες μὲ τὴ σει­ρά τους ἀ­πο­τε­λοῦν­ται ἀ­πὸ τὰ λε­γό­με­να “­συ­στα­τι­κὰ τῶν ὁρ­μῶ­ν’’… Μὲ τὸν ἴ­διο τρό­πο, ἡ ἀ­κε­ραι­ό­τη­τα τοῦ ἀν­θρώ­πι­νου προ­σώ­που κα­τα­στρέ­φε­ται κα­τὰ κά­ποι­ο τρό­πο. Μπο­ρεῖ ἀ­κό­μα νὰ λε­χθεῖ πὼς ἡ ψυ­χα­νά­λυ­ση ἀ­πο­προ­σω­ποποι­εῖ τὸν ἄν­θρω­πο­» (V. Frankl, O Θε­ὸς τοῦ Ἀ­συ­νει­δή­του, ἐκδ. ΤΑΜΑΣΟΣ, σ. 20-21).

Ο Frankl διατηρεί διακριτικά αποστάσεις. Η Λογοθεραπεία σε σύγκριση με τη Ψυχανάλυση είναι μέθοδος λιγότερο αποκαλυπτική, λιγότερο ενδοσκοπική. Προσπαθεί να διακόψει τους αναδρομικούς μηχανισμούς (φαύλους κύκλους) που αποτελούν σοβαρό παθογενετικό παράγοντα των νευρώσεων. Παράδειγμα τέτοιου μηχανισμού, τέτοιας αλυσίδας γεγονότων παρατηρείται σε περιπτώσεις ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής όπου ο ασθενής αντιμάχεται τις ιδέες που τον βασανίζουν. Μ’ αυτόν τον τρόπο όμως ενισχύεται η δύναμη των ιδεών που τον ενοχλούν, γιατί η πίεση επισπεύδει την αντίδραση με αντί-πίεση. Και πάλι το σύμπτωμα ενισχύεται. Αν ο ασθενής παύσει να αντιμάχεται τις ψυχαναγκαστικές του ιδέες και προσπαθήσει να τις «γελοιοποιήσει» εφαρμόζοντας τη λογοθεραπευτική τεχνική της αντίθετης πρόθεσης, ο φαύλος κύκλος διασπάται και το σύμπτωμα περιορίζεται και ατροφεί. Βλέπουμε ότι δεν γίνεται προσπάθεια αποκωδικοποίησης (αποκρυπτογράφησης) του νευρωτικού συμπτώματος που είναι το σύμβολο μιας ψυχοσύγκρουσης όπως αυτό προχωρεί στην ψυχανάλυση. Δεν γίνεται προσπάθεια αποκάλυψης και ανάδυσης της σύγκρουσης στη σφαίρα του συνειδητού. Για τη λογοθεραπευτική τεχνική αυτό που έχει παθογενετική σημασία είναι η χαρακτηριστική εγωκεντρικότητα του νευρωτικού. Αυτή την εγωκεντρικότητα προσπαθεί να την εξουδετερώσει με την από-κέντρωση, που με τη σειρά της πραγματοποιείται με επαναπροσανατολισμό του ασθενούς προς ένα συγκεκριμένο νόημα, μιαν αποστολή στη ζωή!

Βασικό έργο της λογοθεραπείας είναι να βοηθήσει τον ασθενή να βρει νόημα και σκοπό στη ζωή του. Στο βαθμό που βοηθά τον ασθενή να ανακαλύπτει τον υπολανθάνοντα λόγο της ύπαρξης του και να αποκτά επίγνωσή του, μοιάζει με αναλυτική διαδικασία. Η θεώρηση όμως του ασθενή, του ανθρώπου γενικότερα, διαφέρει σημαντικά στη Λογοθεραπεία και στην Ψυχανάλυση…

…Η θέληση του ανθρώπου για νόημα μπορεί να ματαιωθεί, οπότε σ’ αυτή την περίπτωση μιλάμε (από τη λογοθεραπευτική σκοπιά) για «υπαρξιακή απογοήτευση». Η απογοήτευση με τη σειρά της μπορεί να καταλήξει στις «νοογενείς» νευρώσεις (λογοθεραπευτικός όρος)  σε αντίθεση με τις νευρώσεις με την συνηθισμένη έννοια, δηλαδή τις ψυχογενείς. Οι «νοογενείς» νευρώσεις έχουν την προέλευσή τους στις συγκρούσεις μεταξύ διαφόρων αξιών (ή αλλιώς πνευματικά διλήμματα) και όχι στις συγκρούσεις μεταξύ ενστικτικών και αντιενστικτικών δυνάμεων. Επομένως χρειάζεται μία θεραπευτική αγωγή που θα διεισδύσει στην πνευματική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης, γιατί πρέπει να αντιμετωπισθεί η ματαίωση του πόθου του ανθρώπου για μία ζωή με περιεχόμενο και νόημα…

Στρατόπεδα συγκέντρωσης: αφαίρεση όλων των προσωπικών αντικειμένων από τους κρατούμενους, θάλαμοι αερίων, σφαγές και κρεματόρια για τους πιο «ασθενικούς», ξύλο, βαριά καταναγκαστική εργασία και υποσιτισμός, ύπνος πάνω σε σανίδες, επιδημίες τύφου, συναισθηματική νέκρωση για αυτοάμυνα, ψυχικός πόνος από τις άδικες ταπεινώσεις, παλινδρόμηση στη πρωτόγονη ψυχική ζωή (μοναδικό μέλημα η επιβίωση και η εξασφάλιση τροφής), κατακρήμνιση της ύπαρξης στο επίπεδο της αγελαίας ζωή, μετατροπή του ανθρώπου σε αντικείμενο προς εξόντωση.

Όμως ο πόνος είναι ένα αναπόσπαστο μέρος της ζωής. Κι είναι ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος αποδέχεται τη μοίρα του και το πόνο που του επιβάλλει, ο τρόπος που σηκώνει το σταυρό του και που αντιδρά ακόμη και στις χειρότερες συνθήκες, που θα του δώσει ένα βαθύτερο νόημα στη ζωή. Μπορεί ο άνθρωπος να μείνει αξιοπρεπής και αλληλέγγυος στον συνάνθρωπο. Ή αντίθετα, στον ανελέητο αγώνα του για αυτοσυντήρηση να καταντήσει κτήνος…